آثار اجتماعی سدهای بزرگ، موافقان و منتقدان سدسازی با بررسی سه سد بزرگ خوزستان

چکیده مقاله

سدها ابزار مهم تأمین آب و انرژی و محل سرمایه‌گذاری‌های بلند و راهبردی با توانایی تأمین منافع چند منظوره­اند. برخی از این منافع را می‌توان در همه طرح‌های زیربنایی عمومی مشاهده کرد، حال آنکه برخی دیگر را فقط می‌توان در سدها و طرح‌های ویژه ملاحظه کرد. غالبا تولید انرژی برقابی،  تنظیم آب رودخانه­ها و کنترل طغیان و سیلاب‌های مخرب، توسعه منطقه‌ای، ایجاد اشتغال و تولید صنعتی، اهداف و مزایای ساخت سدها محسوب می‌شوند. سدها علاوه بر آثار طبیعی، زیست­محیطی و اقتصادی آثار فراوان اجتماعی نیز دارند؛ چنانکه کمیسیون جهانی سدها هدف نهایی هر طرح سدسازی را بهبود پایدار رفاه انسان می‌داند.

آثار اجتماعی سدهای بزرگ شامل آثاری بر معیشت، سلامت، نظام‌های اجتماعی و فرهنگ‌هاست. سدها یکی از مجموعه طرح‌های زیربنایی ­اند که برای توسعه اقتصادی منطقه، کشور یا حوضه آبریز ساخته می‌شوند. سودهای مستقیم سدها معمولاً با ارقام پولی و در تحلیل‌های اقتصادی نشان داده می‌شود و در نظر گرفتن منافع طرح‌ها با ارقام پولی سبب می‌شود که فایده‌های اجتماعی کلی مرتبط با طرح‌ها، مانند تأمین آب، برق و مهار سیل و سایر بهره‌ها و فایده‌های غیرمستقیم اقتصادی  یا تأثیر ضریب‌های افزایشی آنها در نظر گرفته نشوند. با این حال،  سدها بر بسیاری از مردم و جوامع تأثیراتی منفی نیز بر جای می­گذارند. در سطح جهانی، شدت، گستره و پیچیدگی این آثار اجتماعی منفی برای مردم جابه‌جاشده و مردمی که به اکوسیستم‌های رودخانه‌ای، چه در بالادست و چه در پایین‌دست سد، وابسته‌اند بسیار مهم است. برای هرگونه ارزیابی و امکان­سنجی منطقی ساخت هر سد، این مباحث باید کاملا بررسی شوند.  آثار اجتماعی و زیست­محیطی سدها را نیز می‌توان مانند آثار اقتصادی آن، برحسب منافع و زیان‌های وارده به گروه‌های اجتماعی در شرایط حال و آینده، دسته‌بندی کرد.  بروز مسائل و مشکلات اجتماعی و اقتصادی ناشی از ساخت سدهای بزرگ در دنیا تا بدان حد بوده است که عده‌ای از متخصصان و سازمان‌های جهانی را در زمینه مفید بودن ساخت سدها به تردید بیفکند.

  در این مقاله، دلایل موافقان و منتقدان سدسازی را از منظر بررسی آثار اجتماعی سدسازی بر مردم منطقه ( با بررسی سه سد بزرگ احداث­شده در استان خوزستان) برشمرده، راهکارهای عملی حاصل از اجرای طرح­های ارزیابی اجتماعی این سدها را پیش می­ نهیم. به این ترتیب، امکان مقایسه عملی دلایل موافقان و مخالفان در زمینه اجتماعی ایران فراهم می ­شود.