واکاوی و معادل‌یابی تعدادی از واژگان قرآن کریم، جمعی از پژوهشگران جهاد دانشگاهی دانکشده الهیات دانشگاه تهران، با ارشادات دکتر آذرتاش آذرنوش، چاپ اول، تهران، جهاد دانشگاهی، 1390.
کتاب واکاوی و معادل‌یابی تعدادی از واژگان قرآن کریم پژوهشی است در باب معناشناسی و معادل‌یابی واژگان قرآن کریم، همراه با بررسی و نقد ترجمه‌های فارسی از آن، که به پیشنهاد و اجرای جهاد دانشگاهی دانشکده الهیات دانشگاه تهران و همکاری مرکز هماهنگی، توسعه و ترویج فعالیت‌های قرآنی به چاپ رسیده است. این کتاب که راهنمایی گروه پژوهشگران آن را دکتر آذرتاش آذرنوش بر عهده داشته است در واقع تلاشی است تا با بررسی دقیق و روشمند منابع لغوی کهن، پژوهش‌های معاصر و منابع زبان شناختی به بررسی ترجمه‌ها و معادل‌های 43 واژه‌ی قرآنی که توسط مترجمان از متقدم‌ترین آنها تاکنون انجام شده است بپردازد و معادل‌های دقیق‌تری ارائه کند.
واژه‌هایی که در این اثر به جهت معناشناسی و معادل‌یابی انتخاب شده است غالباً آن دسته واژه‌هایی بوده‌اند که در ترجمه‌های فارسی قرآن معادل‌های بسیار مختلف و اشتباه از آنها ارائه شده است. متأسفانه از یک سو، عدم معادل‌یابی دقیق برای تمامی واژگان به زبان فارسی و از سوی دیگر، بروز اشتباه در برخی از ترجمه‌ها و تکرار آن در سایر ترجمه‌ها، امکان دستیابی به درک و دریافتی صحیح و دقیق از واژگان قرآن کریم را با مشکلاتی همراه کرده است. خوشبختانه در این اثر در معادل‌یابی واژگان به شایستگی به منابع متقدم و متأخر توجه شده است. اعم از اشعار و متون پیش از اسلام، قوامیس (از قدیمی‌ترین آنها از العین تا برخی دیگر از فرهنگ‌های متأخر)، پژوهش‌های تاریخی، زبان شناسی، تفاسیر، ترجمه‌ها و...
از این رو اثر مذکور اهمیتی دوچندان در ارائه‌ی شیوه‌ای روشمند در پژوهش‌های مربوط به مفردات قرآن و معناشناسی آنها داشته و نیز منبع شناسی غنی و نحوه‌ی استفاده از منابع را به نحو شایسته‌ای به مخاطب خود عرضه می‌دارد.
سیر تدوین و تنظیم مقالات درباره‌ی هریک از واژه‌ها بدین شرح است که ابتدا محدوده‌ی استعمال هر واژه در قرآن کریم، استخراج شده؛ آن گاه هر واژه، در فرهنگ‌های لغت سامی و نیز بهترین قاموس‌های عربی- از صدر اسلام تاکنون بررسی می‌شود؛ به علاوه از دایرة‌المعارف‌های تخصصی نیز که گاه پژوهش‌های نسبتاً مفیدی در آنها در باب معناشناسی به انجام رسیده است استفاده می‌گردد.
بررسی ترجمه‌های پارسی موجود، خواه از آنِ متقدمان باشد خواه از آنِ متأخران، یکی دیگر از مراحل این پژوهش است، در این مرحله تعدادی از مهم‌ترین ترجمه‌های کهن و معاصر ارزیابی می‌شود تا معلوم شود دانشمندان پارسی زبان در زمان‌های مختلف، چه برداشتی از معانی الفاظ قرآنی داشته‌اند. غالباً چنین اتفاق می‌افتد که می‌بینیم ترجمه‌ها چه کهن و چه معاصر آن چنان که شایسته است، معنای لفظ قرآنی را نمی‌رسانند؛ یا اینکه اصولاً صاحبان آثار از ترجمه خودداری کرده و کلمه‌ی عربی قرآنی را در ترجمه خود نهاده‌اند.
یکی دیگر از مراحل این پژوهش استخراج و ریشه‌یابی واژه‌های موردنظر است که از رهگذر مقایسه با واژه‌های مناظر در زبان‌های خواهر (عبری، آرامی، سریانی، حبشی و...) صورت می‌گیرد.
در گام بعدی، یعنی آن گاه که تمامی اطلاعات (قرآنی، قاموسی، معناشناسی و تحول معنایی، پژوهشی معاصر و دایرةالمعارفی) فراهم آمد، محقق می‌کوشد تا به کمک یافته‌های خود معانی دقیق‌تری عرضه کند. بدیهی است که در این هنگام باید هر واژه‌ی قرآنی را در بافت تاریخی- اجتماعی خود قرار داد و به کمک اطلاعات تاریخی، استنباط‌های جامعه شناختی، برداشت‌های زبان شناختی-ریشه شناختی، حوزه‌ی معنایی واژه را به بهترین وجه تعیین کرد. نتیجه‌ای که از این پژوهش حاصل می‌آید، آن است که محقق، معنی یا معانی هر واژه‌ی قرآنی را، آن چنان که در زمان وحی بوده، بهتر می‌فهمد و آن گاه می‌تواند کجروی احتمالی مفسران و مترجمان را اصلاح کند.
در پایان، محقق در این مرحله- چون خود به معانی دقیق‌تری دست یافته است- به نقد ترجمه‌های کهن و جدید می‌پردازد تا به یکی از دو نتیجه‌ی زیر برسد:
الف) معادل‌های فارسی با آنکه از دقت کافی برخوردار نیستند، از معنای اصلی قرآنی هم چندان دور نیستند. پژوهشگر، مفاهیم تازه‌ای که کشف کرده بر ترجمه‌های پیشین می‌افزاید.
ب) گاه نیز می‌توان واژه‌ی تازه‌ای به عنوان معادل قرآنی پیشنهاد کرد که تاکنون در ترجمه‌ها نیز به کار نرفته است؛ پیداست که رسیدن به چنین نتیجه‌ای کاری بس گرانقدر است.
واژگانی که در این اثر پژوهشی بررسی شده‌اند، عبارتند از: آیه، ابابیل، ابلیس، اجر، اغوا، بور، تاب، تجلی، تذکیة، جاهلیة، جناح، حکمة، حنیف، خاتم، خطأ، دین، ربانی، ربیون، رُجز، رحیق، رقیم، سبح، سجد، سفرة، سکینة، سیما و مسوّم، شید، صبغة، صلو، ‌صوم، صومعة، ضیاء و نور، عُرُب، فجور، فردوس، فرقان، فسق، کفر، ماعون، محراب، مسجد.
گروه پژوهشگران این اثر متشکل از دوازده نفر تحت ارشادات دکتر آذرتاش آذرنوش و با مسئولیت خانم مریم قاسم احمد این طرح را به انجام رسانیده‌اند. دکتر آذرتاش آذرنوش، ندا خوشقانی، محمود مکوند، مریم قاسم احمد، دکتر ابوالفضل خوش منش، طاهره بهشتی، فاطمه دسترنج، فرزانه روحانی مشهدی، فاطمه زهرا عزتی، صدیقه غفوری، سکینه سادات موسوی، عطاء الله محجوب هریک به بررسی دسته‌ای از واژگان قرآنی پرداخته‌اند.
گفتنی است طرح اولیه این کتاب به صورت طرح پژوهشی نقد و بررسی 50 واژه از قرآن کریم در زمان تصدی دکتر محمدعلی خواجه پیری به عنوان مسئول مرکز هماهنگی، توسعه و ترویج فعالیت‌های قرآنی ارشاد اسلامی و با حمایت آن مجموعه در سال 1388 به انجام رسید و پس از بازنگری مجدد مقالات در نهایت تعداد 43 واژه مورد بررسی مجدد و ویرایش پایانی قرار گرفت و به صورت کتاب حاضر آماده‌ی چاپ گردید. هم اکنون فاز دوم این مجموعه در حال اجرا است و امید است به زودی به انجام رسد و منتشر شود.